نساجی در استان یزد دارای سابقه‌ای چند هزار ساله است و رد پای آن را می توان به دوره ساسانی بازگرداند. این شهر به دلیل موقعیت جغرافیایی ویژه در مسیر جاده ابریشم، همواره محلی برای تبادل فرهنگی و تجاری منسوجات بوده است. در طول تاریخ، نساجی یزد تحت تأثیر حمایت‌های حکومتی، نوآوری استادان محلی و تأمین مواد اولیه از طریق کاروان‌ها پیشرفت کرده است. از دوره صفوی تا قاجار و پهلوی، یزد به قطبی برای تولید ابریشم، ترمه، زری و سایر صنایع دستی نساجی تبدیل شد. در دوره معاصر نیز با ورود ماشین‌آلات صنعتی و حفظ تکنیک‌های سنتی، صنعت نساجی یزد همچنان فعال و باکیفیت باقی مانده است.
نساجی در عصر باستان و دوره ساسانی
اهمیت جغرافیایی و تجاری
یزد به دلیل قرارگیری در مسیرهای مهم بازرگانی شرق و غرب، همواره مرکز تبادل کالاهایی مانند ابریشم و پارچه بوده است. کاروان‌های عبوری از آسیای میانه و هند باعث شد تکنیک‌های بافندگی و الگوهای نوین پارچه‌ای به این شهر منتقل شود و کارگاه‌های محلی از این تجربیات بهره‌مند گردند.
تولید پارچه‌های ظریف ابریشمی
در دوره ساسانی، یزد به تولید پارچه‌های ابریشمی نفیس مانند طراز و دبق شهرت داشت. کیفیت بالای الیاف و ظرافت بافت در کنار نقش‌مایه‌های متنوع، این پارچه‌ها را در سراسر قلمرو ایران باستان مشهور ساخت. نمونه‌هایی از این منسوجات امروزه در موزه‌های معتبر جهان نگهداری می‌شود.
اوج‌گیری در دوره صفوی
حمایت حکومتی و گسترش تجارت
پس از روی کار آمدن دولت صفوی، حکومت با تأمین امنیت مسیرهای بازرگانی و حمایت از بازرگانان، زمینه رشد صنعت نساجی را در یزد فراهم کرد. مأموران ویژه‌ای پارچه‌های یزدی را برای دربار و اشراف تهیه می‌کردند و این اهمیت دولتی به رونق اقتصادی کارگاه‌ها کمک کرد.
استادان و طرح‌پردازان برجسته
استادانی مانند غیاث‌الدین نقشبند یزدی با خلق طرح‌های منحصربه‌فرد گل و شاه‌عباسی، جایگاه یزد را به عنوان مرکز طراحی پارچه‌های لوکس تثبیت کردند. این طرح‌ها بعدها در پرده‌ها و لباس‌های رسمی دربار صفوی به کار رفت.
صنایع دستی: ترمه و زری‌بافی
ترمه‌بافی در یزد ریشه در دوره صفوی دارد و این هنر دستی با استفاده از نخ‌های ابریشم و طرح‌های شاه‌عباسی و بته‌جقه تولید می‌گردید. همچنین زری‌بافی که با نخ‌های طلایی و نقره‌ای همراه بود، برای تزئین پارچه‌های تشریفاتی استفاده می‌شد.
تحولات در دوره قاجار و پهلوی
دوره قاجار
در دوره قاجار، ارتباط با اروپا و ورود مدل‌های جدید پارچه، باعث شد طرح‌ها و بافت‌های متنوعی در یزد تولید شود. با این حال، کیفیت و زیبایی پارچه‌های سنتی یزدی همچنان جذب علاقه‌مندان و بازرگانان می‌شد.
صنعتی‌سازی در دوره پهلوی
سیاست‌های صنعتی‌سازی در دوره پهلوی منجر به تأسیس کارخانه‌های نساجی مدرن در یزد شد. دستگاه‌های مکانیزه بافندگی وارد کارگاه‌ها گردید و تولید صنعتی در کنار کارگاه‌های کوچک سنتی ادامه یافت. این تغییرات زیرساخت‌های نساجی استان را متحول کرد.
نساجی معاصر یزد
تولید روفرشی و دستمال یزدی
امروزه بیش از نود درصد تولید روفرشی کشور در یزد انجام می‌شود. این پارچه‌های ضخیم و زیرپایی به دلیل دوام بالا و طرح‌های زیبا، نزد خانواده‌ها محبوب است. همچنین دستمال یزدی با طرح‌های متنوع و رنگ‌آمیزی طبیعی، در بازارهای داخلی و صادراتی جایگاه ویژه‌ای دارد.
چالش‌ها و چشم‌انداز آینده
صنعت نساجی یزد با وجود رشد مستمر، با چالش‌هایی مانند رقابت با محصولات ترکیه‌ای، کمبود نیروی ماهر و نیاز به نوسازی ماشین‌آلات روبه‌رو است. سرمایه‌گذاری در آموزش هنرهای سنتی و استفاده از فناوری‌های نوین می‌تواند آینده این صنعت را تضمین کند.
نتیجه‌گیری
تاریخچه نساجی یزد نمایانگر تلفیق هنر، خلاقیت و جغرافیاست. حفظ و توسعه این هنر از طریق آموزش، حمایت دولتی و هم‌افزایی صنعت و گردشگری، زمینه‌ساز حفظ میراث چندساله نساجی یزد خواهد بود.
